50 jaar na Jaws: de feiten over haaien op een rij

Dit is simpelweg onjuist, maar het heeft helaas blijvende gevolgen gehad voor het natuurbehoud in zeeën wereldwijd. Twee maanden na de release, terwijl de film meer geld opbracht dan welke andere film ooit, groeide onder het publiek de angst voor de echte haaien die in kustwateren leven. Al vijftig jaar lang proberen natuurbeschermers sindsdien deze misvattingen te bestrijden, angst weg te nemen en mensen bewust te maken van het ecologische belang van haaien.

Maar het is niet alleen maar slecht nieuws — de populariteit van Jaws heeft er ook voor gezorgd dat mensen zich op een manier voor haaien zijn gaan interesseren zoals nooit tevoren.

Hoe vaak komen aanvallen door haaien eigenlijk voor? 

Elke keer dat er een haai in de buurt van een strand wordt gespot, leidt dat tot onrust en nieuwsgierigheid bij het publiek. Maar zelfs als haaien door klimaatverandering vaker de kust benaderen, blijven aanvallen door haaien extreem zeldzaam.

Wereldwijd worden er jaarlijks gemiddeld 64 haaienbeten geregistreerd. Daarvan is ongeveer 9% dodelijk — wat neerkomt op zo’n zes sterfgevallen per jaar door haaien.

Mensen staan niet op het reguliere menu van haaien. Ze eten veel liever vis en zeezoogdieren. Het is bekend dat haaien mensen uit nieuwsgierigheid of verwarring mensen benaderen — wat soms tot een ongelukkige aanval leidt.

Er zijn talloze alledaagse dingen die veel gevaarlijker zijn — auto’s, honden en zelfs onweer. Sterker nog, de kans dat je door de bliksem wordt gedood is meer dan 75 keer groter dan door een haai. Zelfs vuurwerk, goed voor ongeveer 11 dodelijke slachtoffers per jaar, is gevaarlijker.

Mensen zijn de grootste bedreiging voor haaien — niet andersom. 

In tegenstelling tot de minimale dreiging die haaien vormen voor mensen, doden mensen jaarlijks naar schatting 100 miljoen haaien alleen al in de commerciële visserij — dat is gemiddeld zo’n 190 haaien per minuut. Niet al deze vangsten zijn ‘bedoeld’, zeggen de vissers — ongeveer driekwart van de haaien wordt gevangen en geregistreerd als zogenoemde bijvangst. Toch leveren bepaalde producten, zoals haaienvinnen, zulke hoge winsten op dat er ernstige twijfels bestaan of bijvangst wel het echte probleem is.

Overbevissing van haaien — de grootste bedreiging voor deze dieren — wordt mede veroorzaakt door de angst dat haaien het op ons gemunt zouden hebben. Maar het komt ook door een stijgende vraag naar haai- en roggevlees, die sinds 2005 is verdubbeld. Sinds de jaren ’70 zijn de populaties haaien en roggen met meer dan 70% gedaald.

De jacht op haaien voedt een wereldwijde handel in hun vlees, huiden, vinnen, leverolie (die wordt gebruikt in cosmetica) en zelfs kleine haaienlichamen, die op sommige plaatsen worden gebruikt als kauwspeelgoed voor huisdieren. Veel plattelandsgemeenschappen zijn afhankelijk van haaien voor voedsel en inkomsten.

Maar het is niet alleen maar slecht nieuws — China verbood in 2019 de praktijk van het vinnen van haaien, waarbij haaien voor hun vinnen worden gevangen en vervolgens in de oceaan worden achtergelaten om te sterven, en de vraag naar vinnen is de afgelopen 20 jaar over het algemeen afgenomen. In de VS werd de jacht op witte haaien begin jaren ’90 illegaal.

Dankzij de inzet van IFAW en andere natuurbeschermers gaf een baanbrekende beslissing in 2022 bijna 100 soorten haaien en roggen extra bescherming onder CITES, het internationale verdrag over de handel in wilde dieren. Maar ons werk is nog niet gedaan. Deze november komen de partijen bij het verdrag samen voor COP20, waar nieuwe voorstellen worden besproken om de bescherming van meer dan 70 verschillende haaien- en roggensoorten te versterken. Onder de voorgestelde regels is een compleet verbod op de commerciële internationale handel in walvishaaien, oceaanvinhaaien, en manta- en duivelroggen.

Overbevissing heeft de achteruitgang van meer dan 90% van de haaiensoorten veroorzaakt — tegenwoordig wordt meer dan een derde van de haaien- en roggensoorten met uitsterven bedreigd. Deze wettelijke beschermingen zijn cruciaal voor het behoud van haaien en de mariene ecosystemen waarin ze leven.

Hoe blijf je veilig in de buurt van haaien? 

Haaienaanvallen zijn zeldzaam, beten zijn bijna nooit levensbedreigend, en je zult waarschijnlijk niet vaak een haai tegenkomen tijdens een gewone dag op het strand. Maar als je toch nog bang bent door Jaws, zijn hier enkele tips om haaien te vermijden. 

• Zwem in groepen — haaien bijten vaker eenzaam zwemmers
• Blijf dicht bij de kust, waar je het dichtst bij reddingsbrigades bent
• Vermijd zwemmen in het donker, wanneer haaien het meest actief zijn
• Ga niet het water in als je bloedt
• Doe glimmende sieraden af — het licht dat erop weerkaatst lijkt op vissen-schubben
• Vermijd wateren met lozingen, riolering en visserijactiviteiten
• Wees extra voorzichtig in troebel water
• Laat huisdieren niet het water in
• Kom nooit dicht bij een haai en probeer hem niet te intimideren

Ook als je niet bang bent voor haaien, is het altijd belangrijk om respect te hebben voor wilde dieren. Probeer nooit een wild dier te benaderen of aan te raken, ook niet als je denkt dat het vriendelijk of onschadelijk is. Elk dier — niet alleen haaien — kan zich bedreigd voelen en jou verwonden.

De oceaan veiliger maken voor haaien 

Steven Spielberg, de regisseur van Jaws, heeft aangegeven dat hij niet bang is om door een haai te worden opgegeten, maar zich wel zorgen maakt over de impact die deze film heeft gehad op de haaienpopulaties en hun publieke imago. Dit is niet alleen een probleem voor haaien, maar voor mensen en de hele planeet. Mensen zijn net als haaien afhankelijk van gezonde oceaanecosystemen — voor voedsel, de zuurstof die we inademen en het klimaat.

Daarom zet IFAW zich in om de oceaan een veiliger thuis te maken voor alle dieren — inclusief haaien. Ze zijn niet de schattigste of meest pluizige dieren, waardoor ze niet de aandacht of bescherming krijgen die ze verdienen. Dus als je van plan bent om deze zomer Jaws (opnieuw) te kijken, en je hoopt dat echte haaien nog lang in onze oceanen blijven zwemmen, overweeg dan een donatie om haaienbescherming te steunen.